حقوق زنانه‌اي كه در مصلحت‌هاي مردانه رنگ مي‌بازد
روزنامه تحلیل روز
بنابر اعلام سازمان ثبت اسناد و املاك كشور، مهريه زنان در هنگام عقد، زندگي و طلاق مي‌تواند به دو صورت عندالاستطاعه و يا عندالمطالبه پرداخت شود كه به اين ترتيب با اضافه شدن دو شرط 13 و 14 به ترتيب با عناوين «مهريه به صورت عندالمطالبه مي‌باشد» و «مهريه به صورت عندالاستطاعه مي‌باشد» در چاپ جديد دفترچه‌هاي نكاحيه يكي از اين موارد توسط زوج‌ها به صورت توافقي و انتخابي امضا مي‌شود، تا زوج بنا به عندالمطالبه بودن و يا استطاعت خود، مهريه همسر خود را پرداخت كند كه اين اقدام سازمان ثبت اسناد، به‌زعم بسياري از كارشناسان و صاحب‌نظران حوزه زنان و خانواده، براي جلوگيري از مجازات مرداني است كه توانايي پرداخت مهريه همسران خود را ندارند و واكنش‌هاي زيادي را در جامعه داشته، به طوري كه اغلب كارشناسان و حقوق‌دانان اين طرح را نافي حقوق مسلم زنان در خانواده و خلاف شرع و قانون قلمداد مي‌كنند.
اگرچه مشكلات و نواقصي در تدوين و اجراي قوانين مربوط به خانواده و به ويژه موضوع مهريه وجود دارد و گاهي باعث زنداني شدن مرداني شده كه توانايي پرداخت مهريه همسران خود را ندارند، اما آيا پرداخت مهريه توسط مردان در زماني كه استطاعت مالي آن را داشته باشند، اقدام مناسب، منصفانه و ريشه‌اي براي مهار اين معضل است؟ و آيا اين حق قانوني و شرعي زنان مبني بر مطالبه مهريه كه معمولاً بنا به دلايل مختلف به زمان ناسازگاري و اختلاف در رابطه زناشويي موكول مي‌شود، با عندالاستطاعه شدن آن قابل تحقق است؟ يا اين‌كه مردان در مواجهه با طلب شدن مهريه از سوي زنان خود، به راه‌هاي فرار از اداي اين دين پناه برده و احتمالاً هيچ‌گاه استطاعت لازم را براي پرداخت مهريه در خود را فراهم نمي‌كنند؟ نظرات برخي كارشناسان و فعالان عرصه زنان، برخي از نكات و سوالات پيرامون پرداخت عندالاستطاعه مهريه را مورد اشاره و روشن مي‌كند.
امضاي شرط پرداخت عندالاستطاعه مهريه به مصلحت زنان نيست اكرم پورنگ‌نيا، قاضي بازنشسته دادگستري در اين‌باره معتقد است: مهريه‌اي كه عندالاستطاعه تعيين شود، اين امكان را براي مرد به وجود مي‌آورد كه به طور ظاهر، هرگز استطاعت پرداخت مهريه را پيدا نكند، زيرا مي‌تواند در مدت زناشويي كليه اموالي را كه كسب مي‌كند، به نام افراد مورد اعتماد و مورد وثوق خود كند و هر زمان كه زوجه اقدام به مطالبه مهريه خود كند كه شرعاً، قانوناً و عرفاً مالك آن است، با استطاعت نداشتن مرد مواجه مي‌شود. به اين دليل، ذكر عندالاستطاعه بودن پرداخت مهريه، در اسناد نكاحيه، دست مردان را به نوعي در پرداخت نكردن مهريه بازمي‌گذارد.
پورنگ‌نيا در ادامه مي‌گويد: اگرچه نبود توانايي در بازپرداخت هر ديني ممكن است، اما راه‌هايي نيز براي پرداخت نكردن دين وجود دارد. در حال حاضر مردان با تقديم درخواست اعسار كه با شهادت شهود در دادگاه قابل اثبات است، يا به نحوي كه گفته شد با انتقال صوري اموال خويش به ديگران مي‌توانند از پرداخت حق قانوني همسر خويش به ناحق خودداري كنند. وي ادامه مي‌دهد كه درج عندالاستطاعه بودن پرداخت مهريه به نوعي اين آزادي را براي مردان فراهم مي‌كند و جنبه رسمي به آن مي‌بخشد. به ويژه كه توافق زن را نيز به همراه داشته باشد، زيرا در بخشنامه قيد شده است كه در صورت توافق طرفين پرداخت مهريه مشروط به شرط عندالاستطاعه بودن باشد، بنابراين زنان مي‌توانند از امضاي چنين شرطي خودداري كنند و شخصاً بر اين باور هستم كه امضاي آن به مصلحت نيست. پرداخت عندالاستطاعه مي‌تواند به كاهش زندانيان مهريه منجر شود.
شهين‌دخت مولاوردي، مسوول جمعيت حمايت از حقوق بشر زنان نيز در اين‌باره عقيده دارد: زن و مرد بايد توافق داشته باشند كه مهريه عندالمطالبه يا عندالاستطاعه باشد و در چارچوب همان تعهد از مرد مسووليت خواسته مي‌شود و مي‌تواند به كاهش زندانيان مهريه يعني همان هدفي كه قوه قضاييه دنبال مي‌كند، منجر شود. وي مي‌گويد: براي رسيدن به هدف كاهش مهريه‌هاي بالا، بايد به ريشه آن توجه شود كه ريشه اصلي آن نبود تامين‌اجتماعي، فقدان امنيت مالي زنان و نگراني خانواده‌ها و شرايطي است كه براي احقاق حقوق دختران و زنان در جامعه ما وجود دارد كه به سختي مي‌توانند اين احقاق حقوق را داشته باشند؛ لذا بايد راهكارهاي ديگري هم به عنوان مكمل اين موضوع انديشيد تا بتوان به آن هدف اصلي دست يافت. تغيير نحوه پرداخت مهريه به عندالاستطاعه شدن، جفا در حق زنان نيست با اين حال معاون پژوهشي مركز مطالعات و پژوهش‌هاي جمعيتي آسيا و اقيانوسيه، مهريه را در زمان صدر اسلام در حد يك هديه عنوان مي‌كند كه به واسطه آن، مرد محبت خود را به همسر خود نشان مي‌داد، در حالي كه در حال حاضر مهريه تبديل به يك وسيله گروكشي و چشم و هم‌چشمي شده است. وي مي‌افزايد: مهم‌ترين آسيب مهريه‌هاي سنگين اين است كه خانواده و زن از آن به عنوان يك حربه براي جلوگيري از طلاق استفاده مي‌كند و با افزايش مهريه، سعي در جلوگيري از وقوع طلاق دارند. خانواده‌اي كه با پول و مهريه نگه داشته شود، ديگر خانواده نيست و زوج‌هايي كه زندگي آنها به واسطه سنگيني مهريه حفظ شده است، دچار طلاق عاطفي و روحي و از هم گسيخته مي‌شوند. وي تصريح مي‌كند كه تغيير نحوه پرداخت مهريه به عندالاستطاعه شدن، جفا در حق زنان نيست. معاون پژوهشي مركز مطالعات و پژوهش‌هاي جمعيتي آسيا و اقيانوسيه پيشنهاد مي‌كند كه دولت در حين عقد، مرد را ملزم كند همسر خود را بيمه كند، تا اگر به هر دليلي، زن تك‌سرپرست شد، بتواند زندگي خود را اداره كند.
يك جامعه‌شناس و عضو هيات‌علمي دانشگاه علامه طباطبايي نيز در اين رابطه خاطرنشان مي‌كند: مهريه در زمان صدر اسلام به گونه‌اي بود كه براساس توانايي‌هاي مالي مرد در زمان ازدواج تعيين و پس از پرداخت مهريه توسط مرد، زندگي مشترك آغاز مي‌شد. وي ادامه مي‌دهد: در آن زمان، مهريه به صورت امروزي به عنوان يك قرض تلقي نمي‌شد. اين‌كه در خانواده‌ها گفته مي‌شود، مهريه را چه كسي داده و چه كسي گرفته و تلقي از آن به عنوان يك قرض وصول‌نشدني، تحريف سنت است. مدير گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبايي، با اشاره به آسيب‌هاي ناشي از تعيين مهريه‌هاي سنگين، اظهار مي‌كند: تعيين مهريه‌هاي سنگين، در بالا رفتن آمار طلاق و افزايش مشاجرات و دعواهاي خانوادگي نقش مهم و تاثيرگذاري دارد. وي مي‌گويد: توجه به وضعيت مالي مردان هنگام ازدواج و تعيين مهريه براساس آن، راهكار مناسب‌تري از ساير روش‌هاي كنترلي براي مهريه‌هاست و به نظر مي‌رسد كه مي‌تواند در اين زمينه مفيد باشد. عندالاستطاعه شدن مهريه باعث ضايع شدن حقوق زنان مي‌شود اما مدير گروه زنان انجمن جامعه‌شناسي در اين‌باره اين‌چنين اظهارنظر مي‌كند كه تعيين مهريه با شرايط امروز جامعه و خانواده‌ها سازگاري زيادي ندارد. مهريه اگر به عنوان يك رسم و نشانه در نظر گرفته شود، خوب است، اما در جامعه مدرن امروز، سنتي است كه كاربردي ندارد.
شهلا اعزازي، عندالاستطاعه شدن مهريه را باعث ضايع شدن حقوق زنان مي‌داند و مي‌گويد: عندالاستطاعه شدن مهريه فقط منفعت مردان را تامين مي‌كند و راهكار سنتي است كه جايگزين يك راهكار سنتي ناكارآمد ديگر شده است. وي با اين پيش‌بيني كه مردم به زودي راه حل فرار از راهكار جديد ارایه‌شده را نيز پيدا خواهند كرد، توصيه مي‌كند: شرايطي ايجاد شود كه وضعيت زندگي زنان پس از طلاق، تغيير رويكرد و نگاه به زنان در ازدواج و خانواده بيشتر مورد توجه قرار گيرد؛ چراكه عندالاستطاعه شدن مهريه‌ها نيز به زودي مشكلات جديدي را در جامعه ايجاد خواهد كرد. عندالاستطاعه كردن مهريه، ضمن مغايرت داشتن با متن قانون، نيازمند كارشناسي است دكتر منيره نوبخت، دبير شوراي فرهنگي ـ اجتماعي زنان در اين‌باره ابراز عقيده مي‌كند: بند عندالاستطاعه شدن پرداخت مهريه در عقدنامه‌ها ثبت شده، هيچ الزام قانوني ندارد و فقط يك پيشنهاد به زوج‌هاست. وي با اشاره به قوانين حقوقي، فقهي و فتاوي اكثر مراجع تقليد كه مهريه را يك حق مسلم براي زنان و پرداخت آن را يك دين بر عهده مردان و عندالمطالبه مي‌دانند، اضافه مي‌كند: در حالي كه قانون بر عندالمطالبه بودن مهريه تصريح كرده و اذهان عمومي جامعه و زوج‌هاي جوان براي عندالمطالبه بودن مهريه شكل گرفته است، افزودن بند عندالاستطاعه در پرداخت مهريه، از نظر حقوقي ابهام ايجاد مي‌كند. دبير شوراي فرهنگي ـ اجتماعي زنان تصريح مي‌كند كه اگر قرار است شكل جديدي از پرداخت مهريه ايجاد شود، بايد حتماً روال قانوني خود را طي كند و نيازمند كار كارشناسي دقيق است.
وي ادامه مي‌دهد: با توجه به اين‌كه قانون مدني به عنوان مبناي حقوقي زوجين بر عندالمطالبه بودن مهريه تاكيد دارد، به نظر مي‌رسد اجراي چنين دستورالعملي براي عندالاستطاعه كردن پرداخت مهريه، ضمن مغايرت داشتن با متن قانون، نيازمند تامل و كارشناسي است. دكتر نوبخت با اشاره به اين‌كه برخي معتقدند تعيين مهريه‌هاي سنگين و مطالبه آنان از سوي زنان، باعث زنداني شدن مردان ناتوان از پرداخت مهريه مي‌شود، اعلام مي‌كند كه اگر قرار دادن بند عندالاستطاعه شدن مهريه در عقدنامه‌ها به منظور جلوگيري از اين موضوع باشد، غير كارشناسي است؛ چراكه علت وقوع اين مسايل عندالمطالبه بودن مهريه زنان نيست كه بتوان جلوي آن را با عندالاستطاعه كردن مهريه گرفت؛ لذا بايد براي حل مشكلات مهريه‌هاي سنگين، با نگاه فرهنگي و اجتماعي آن را بررسي و تبيين كنيم. كدام زن مي‌تواند اثبات كند كه همسرش استطاعت و توان پرداخت مهريه را دارد، اما از آن سر باز مي‌زند؟
فاطمه راكعي، رييس كميته بانوان خانه احزاب هم در اين رابطه معتقد است: عندالاستطاعه شدن پرداخت، اصل مهريه را زير سوال مي‌برد. كدام زن مي‌تواند اثبات كند كه همسرش استطاعت و توان پرداخت مهريه را دارد، اما از آن سر باز مي‌زند؟ آن‌هم در شرايطي كه متاسفانه برخي مردان صادقانه عمل نكرده و اموال و دارایي‌هاي خود را پنهان مي‌كنند. دكتر اشرف بروجردي، عضو هيات‌علمي پژوهشگاه مطالعات انساني و فرهنگي نيز با اشاره به اين‌كه طبق اصول فقهي اسلام، مردان در پرداخت كردن يا نكردن مهريه زنان مختار نيستند، مي‌گويد: بند پرداخت عندالاستطاعه مهريه حقي به صورت مستمر براي مرد ايجاد مي‌كند كه براساس آن مرد مي‌تواند هيچ‌وقت استطاعت مالي براي پرداخت مهريه را نداشته باشد. بروجردي اظهار مي‌كند: بحث تغيير در نحوه پرداخت مهريه موضوعي است كه خود خانواده‌ها و زوج‌ها مي‌توانند و بايد در مورد آن تصميم بگيرند و قانون‌گذار و نهادهاي رسمي نبايد با دخالت در اين حق قانوني و فقهي زنان، قانون و رويه‌اي را خلاف حقوق زنان در خانواده وضع كنند.
