حقوق زنانه‌ای که در مصلحت‌های مردانه رنگ می‌بازد
روزنامه تحلیل روز
بنابر اعلام سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، مهریه زنان در هنگام عقد، زندگی و طلاق می‌تواند به دو صورت عندالاستطاعه و یا عندالمطالبه پرداخت شود که به این ترتیب با اضافه شدن دو شرط ۱۳ و ۱۴ به ترتیب با عناوین «مهریه به صورت عندالمطالبه می‌باشد» و «مهریه به صورت عندالاستطاعه می‌باشد» در چاپ جدید دفترچه‌های نکاحیه یکی از این موارد توسط زوج‌ها به صورت توافقی و انتخابی امضا می‌شود، تا زوج بنا به عندالمطالبه بودن و یا استطاعت خود، مهریه همسر خود را پرداخت کند که این اقدام سازمان ثبت اسناد، به‌زعم بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه زنان و خانواده، برای جلوگیری از مجازات مردانی است که توانایی پرداخت مهریه همسران خود را ندارند و واکنش‌های زیادی را در جامعه داشته، به طوری که اغلب کارشناسان و حقوق‌دانان این طرح را نافی حقوق مسلم زنان در خانواده و خلاف شرع و قانون قلمداد می‌کنند.
اگرچه مشکلات و نواقصی در تدوین و اجرای قوانین مربوط به خانواده و به ویژه موضوع مهریه وجود دارد و گاهی باعث زندانی شدن مردانی شده که توانایی پرداخت مهریه همسران خود را ندارند، اما آیا پرداخت مهریه توسط مردان در زمانی که استطاعت مالی آن را داشته باشند، اقدام مناسب، منصفانه و ریشه‌ای برای مهار این معضل است؟ و آیا این حق قانونی و شرعی زنان مبنی بر مطالبه مهریه که معمولاً بنا به دلایل مختلف به زمان ناسازگاری و اختلاف در رابطه زناشویی موکول می‌شود، با عندالاستطاعه شدن آن قابل تحقق است؟ یا این‌که مردان در مواجهه با طلب شدن مهریه از سوی زنان خود، به راه‌های فرار از ادای این دین پناه برده و احتمالاً هیچ‌گاه استطاعت لازم را برای پرداخت مهریه در خود را فراهم نمی‌کنند؟ نظرات برخی کارشناسان و فعالان عرصه زنان، برخی از نکات و سوالات پیرامون پرداخت عندالاستطاعه مهریه را مورد اشاره و روشن می‌کند.
امضای شرط پرداخت عندالاستطاعه مهریه به مصلحت زنان نیست اکرم پورنگ‌نیا، قاضی بازنشسته دادگستری در این‌باره معتقد است: مهریه‌ای که عندالاستطاعه تعیین شود، این امکان را برای مرد به وجود می‌آورد که به طور ظاهر، هرگز استطاعت پرداخت مهریه را پیدا نکند، زیرا می‌تواند در مدت زناشویی کلیه اموالی را که کسب می‌کند، به نام افراد مورد اعتماد و مورد وثوق خود کند و هر زمان که زوجه اقدام به مطالبه مهریه خود کند که شرعاً، قانوناً و عرفاً مالک آن است، با استطاعت نداشتن مرد مواجه می‌شود. به این دلیل، ذکر عندالاستطاعه بودن پرداخت مهریه، در اسناد نکاحیه، دست مردان را به نوعی در پرداخت نکردن مهریه بازمی‌گذارد.
پورنگ‌نیا در ادامه می‌گوید: اگرچه نبود توانایی در بازپرداخت هر دینی ممکن است، اما راه‌هایی نیز برای پرداخت نکردن دین وجود دارد. در حال حاضر مردان با تقدیم درخواست اعسار که با شهادت شهود در دادگاه قابل اثبات است، یا به نحوی که گفته شد با انتقال صوری اموال خویش به دیگران می‌توانند از پرداخت حق قانونی همسر خویش به ناحق خودداری کنند. وی ادامه می‌دهد که درج عندالاستطاعه بودن پرداخت مهریه به نوعی این آزادی را برای مردان فراهم می‌کند و جنبه رسمی به آن می‌بخشد. به ویژه که توافق زن را نیز به همراه داشته باشد، زیرا در بخشنامه قید شده است که در صورت توافق طرفین پرداخت مهریه مشروط به شرط عندالاستطاعه بودن باشد، بنابراین زنان می‌توانند از امضای چنین شرطی خودداری کنند و شخصاً بر این باور هستم که امضای آن به مصلحت نیست. پرداخت عندالاستطاعه می‌تواند به کاهش زندانیان مهریه منجر شود.
شهین‌دخت مولاوردی، مسوول جمعیت حمایت از حقوق بشر زنان نیز در این‌باره عقیده دارد: زن و مرد باید توافق داشته باشند که مهریه عندالمطالبه یا عندالاستطاعه باشد و در چارچوب همان تعهد از مرد مسوولیت خواسته می‌شود و می‌تواند به کاهش زندانیان مهریه یعنی همان هدفی که قوه قضاییه دنبال می‌کند، منجر شود. وی می‌گوید: برای رسیدن به هدف کاهش مهریه‌های بالا، باید به ریشه آن توجه شود که ریشه اصلی آن نبود تامین‌اجتماعی، فقدان امنیت مالی زنان و نگرانی خانواده‌ها و شرایطی است که برای احقاق حقوق دختران و زنان در جامعه ما وجود دارد که به سختی می‌توانند این احقاق حقوق را داشته باشند؛ لذا باید راهکارهای دیگری هم به عنوان مکمل این موضوع اندیشید تا بتوان به آن هدف اصلی دست یافت. تغییر نحوه پرداخت مهریه به عندالاستطاعه شدن، جفا در حق زنان نیست با این حال معاون پژوهشی مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، مهریه را در زمان صدر اسلام در حد یک هدیه عنوان می‌کند که به واسطه آن، مرد محبت خود را به همسر خود نشان می‌داد، در حالی که در حال حاضر مهریه تبدیل به یک وسیله گروکشی و چشم و هم‌چشمی شده است. وی می‌افزاید: مهم‌ترین آسیب مهریه‌های سنگین این است که خانواده و زن از آن به عنوان یک حربه برای جلوگیری از طلاق استفاده می‌کند و با افزایش مهریه، سعی در جلوگیری از وقوع طلاق دارند. خانواده‌ای که با پول و مهریه نگه داشته شود، دیگر خانواده نیست و زوج‌هایی که زندگی آنها به واسطه سنگینی مهریه حفظ شده است، دچار طلاق عاطفی و روحی و از هم گسیخته می‌شوند. وی تصریح می‌کند که تغییر نحوه پرداخت مهریه به عندالاستطاعه شدن، جفا در حق زنان نیست. معاون پژوهشی مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه پیشنهاد می‌کند که دولت در حین عقد، مرد را ملزم کند همسر خود را بیمه کند، تا اگر به هر دلیلی، زن تک‌سرپرست شد، بتواند زندگی خود را اداره کند.
یک جامعه‌شناس و عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این رابطه خاطرنشان می‌کند: مهریه در زمان صدر اسلام به گونه‌ای بود که براساس توانایی‌های مالی مرد در زمان ازدواج تعیین و پس از پرداخت مهریه توسط مرد، زندگی مشترک آغاز می‌شد. وی ادامه می‌دهد: در آن زمان، مهریه به صورت امروزی به عنوان یک قرض تلقی نمی‌شد. این‌که در خانواده‌ها گفته می‌شود، مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته و تلقی از آن به عنوان یک قرض وصول‌نشدنی، تحریف سنت است. مدیر گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به آسیب‌های ناشی از تعیین مهریه‌های سنگین، اظهار می‌کند: تعیین مهریه‌های سنگین، در بالا رفتن آمار طلاق و افزایش مشاجرات و دعواهای خانوادگی نقش مهم و تاثیرگذاری دارد. وی می‌گوید: توجه به وضعیت مالی مردان هنگام ازدواج و تعیین مهریه براساس آن، راهکار مناسب‌تری از سایر روش‌های کنترلی برای مهریه‌هاست و به نظر می‌رسد که می‌تواند در این زمینه مفید باشد. عندالاستطاعه شدن مهریه باعث ضایع شدن حقوق زنان می‌شود اما مدیر گروه زنان انجمن جامعه‌شناسی در این‌باره این‌چنین اظهارنظر می‌کند که تعیین مهریه با شرایط امروز جامعه و خانواده‌ها سازگاری زیادی ندارد. مهریه اگر به عنوان یک رسم و نشانه در نظر گرفته شود، خوب است، اما در جامعه مدرن امروز، سنتی است که کاربردی ندارد.
شهلا اعزازی، عندالاستطاعه شدن مهریه را باعث ضایع شدن حقوق زنان می‌داند و می‌گوید: عندالاستطاعه شدن مهریه فقط منفعت مردان را تامین می‌کند و راهکار سنتی است که جایگزین یک راهکار سنتی ناکارآمد دیگر شده است. وی با این پیش‌بینی که مردم به زودی راه حل فرار از راهکار جدید ارایه‌شده را نیز پیدا خواهند کرد، توصیه می‌کند: شرایطی ایجاد شود که وضعیت زندگی زنان پس از طلاق، تغییر رویکرد و نگاه به زنان در ازدواج و خانواده بیشتر مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه عندالاستطاعه شدن مهریه‌ها نیز به زودی مشکلات جدیدی را در جامعه ایجاد خواهد کرد. عندالاستطاعه کردن مهریه، ضمن مغایرت داشتن با متن قانون، نیازمند کارشناسی است دکتر منیره نوبخت، دبیر شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان در این‌باره ابراز عقیده می‌کند: بند عندالاستطاعه شدن پرداخت مهریه در عقدنامه‌ها ثبت شده، هیچ الزام قانونی ندارد و فقط یک پیشنهاد به زوج‌هاست. وی با اشاره به قوانین حقوقی، فقهی و فتاوی اکثر مراجع تقلید که مهریه را یک حق مسلم برای زنان و پرداخت آن را یک دین بر عهده مردان و عندالمطالبه می‌دانند، اضافه می‌کند: در حالی که قانون بر عندالمطالبه بودن مهریه تصریح کرده و اذهان عمومی جامعه و زوج‌های جوان برای عندالمطالبه بودن مهریه شکل گرفته است، افزودن بند عندالاستطاعه در پرداخت مهریه، از نظر حقوقی ابهام ایجاد می‌کند. دبیر شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان تصریح می‌کند که اگر قرار است شکل جدیدی از پرداخت مهریه ایجاد شود، باید حتماً روال قانونی خود را طی کند و نیازمند کار کارشناسی دقیق است.
وی ادامه می‌دهد: با توجه به این‌که قانون مدنی به عنوان مبنای حقوقی زوجین بر عندالمطالبه بودن مهریه تاکید دارد، به نظر می‌رسد اجرای چنین دستورالعملی برای عندالاستطاعه کردن پرداخت مهریه، ضمن مغایرت داشتن با متن قانون، نیازمند تامل و کارشناسی است. دکتر نوبخت با اشاره به این‌که برخی معتقدند تعیین مهریه‌های سنگین و مطالبه آنان از سوی زنان، باعث زندانی شدن مردان ناتوان از پرداخت مهریه می‌شود، اعلام می‌کند که اگر قرار دادن بند عندالاستطاعه شدن مهریه در عقدنامه‌ها به منظور جلوگیری از این موضوع باشد، غیر کارشناسی است؛ چراکه علت وقوع این مسایل عندالمطالبه بودن مهریه زنان نیست که بتوان جلوی آن را با عندالاستطاعه کردن مهریه گرفت؛ لذا باید برای حل مشکلات مهریه‌های سنگین، با نگاه فرهنگی و اجتماعی آن را بررسی و تبیین کنیم. کدام زن می‌تواند اثبات کند که همسرش استطاعت و توان پرداخت مهریه را دارد، اما از آن سر باز می‌زند؟
فاطمه راکعی، رییس کمیته بانوان خانه احزاب هم در این رابطه معتقد است: عندالاستطاعه شدن پرداخت، اصل مهریه را زیر سوال می‌برد. کدام زن می‌تواند اثبات کند که همسرش استطاعت و توان پرداخت مهریه را دارد، اما از آن سر باز می‌زند؟ آن‌هم در شرایطی که متاسفانه برخی مردان صادقانه عمل نکرده و اموال و دارایی‌های خود را پنهان می‌کنند. دکتر اشرف بروجردی، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه مطالعات انسانی و فرهنگی نیز با اشاره به این‌که طبق اصول فقهی اسلام، مردان در پرداخت کردن یا نکردن مهریه زنان مختار نیستند، می‌گوید: بند پرداخت عندالاستطاعه مهریه حقی به صورت مستمر برای مرد ایجاد می‌کند که براساس آن مرد می‌تواند هیچ‌وقت استطاعت مالی برای پرداخت مهریه را نداشته باشد. بروجردی اظهار می‌کند: بحث تغییر در نحوه پرداخت مهریه موضوعی است که خود خانواده‌ها و زوج‌ها می‌توانند و باید در مورد آن تصمیم بگیرند و قانون‌گذار و نهادهای رسمی نباید با دخالت در این حق قانونی و فقهی زنان، قانون و رویه‌ای را خلاف حقوق زنان در خانواده وضع کنند.