تغییرات آب و هوایی بر زنان بیشتر از مردان اثر می‌گذارد؛ چرا؟

آزاده صادقی

کانون زنان ایرانی

در چند سال اخیر،  “گرتا تونبرگ” به همراه چهار نوجوان دیگر توانست جنبش جهانی محیط زیست را متحول کند. اما مهم‌ترین نقشی که این مبارزان نوجوان در زمینه تغییرات آب و هوایی داشتند، جلب توجه جهان به تأثیر این موضوع بر زندگی و معیشت زنان و دختران است.

براساس آخرین تحقیقات سازمان ملل، زنان و دختران در سراسر جهان در برابر تغییرات اقلیمی آسیب پذیرتر از مردان هستند، به طوری که ۸۰ درصد از آوارگان ناشی از تغییرات اقلیمی را زنان تشکیل می‌دهند.

هرچند که این روزها همه کشورهای جهان و همه مردم در سراسر دنیا از اصفهان در ایران گرفته تا جزایر کارترت^۱ در اقیانوس آرام جنوبی با تاثیرات ناشی از تغییرات آب و هوایی دست و پنجه نرم می‌کنند، اما چرا و چگونه زنان در معرض آسیب بیشتری هستند؟

جواب ساده است؛ زنان به دلیل نابرابری‌های جنسیتی به طور متوسط فقیرتر هستند، دسترسی کمتری به حقوق اولیه انسانی دارند، تحصیلات کمتری دارند و از نظر معیشتی بیشتر وابسته به کشاورزی هستند.

زنان و دختران در برابر تغییرات اقلیمی آسیب پذیرتر از مردان هستند، چگونه؟

صندوق ملاله^۲ در آخرین گزارش خود پیش بینی کرده است که به دلیل رویدادهای اقلیمی، حداقل ۴ میلیون دختر در کشورهای کم درآمد نمی‌توانند تحصیلات خود را در سال ۲۰۲۱ تکمیل کنند. اگر اوضاع به همین شکل پیش رود، تا سال ۲۰۲۵، بحران آب و هوایی باعث می‌شود که سالانه حداقل ۱۲ میلیون دختر ترک تحصیل کنند.

در اصل، تغییرات آب و هوایی فشار اقتصادی زیادی را بر خانواده‌ها وارد می‌کند و منجر به از دست دادن زمین، معیشت، خانه و سرمایه آن‌ها می‌شود. این دختران هستند که ابتدا برای کمک به خانواده‌ها، از مدرسه بیرون کشیده می‌شوند.

هلن هکنا، فعال حقوق زنان می‌گوید “در یک روستا در هندوراس شاهد این بودم که بر اثر توفان شدید پل‌ها تخریب شد، از فردای آن روز هیچ کودکی قادر به مدرسه رفتن نبود. بعد از گذشت مدتی با کمک اهالی روستا، یک راه برای مدرسه رفتن پسرها ایجاد شد اما دخترها به دلیل موضوعات فرهنگی، نقشی که در کمک به خانواده ایفا می‌کردند و نبودن امنیت در مسیر، راهی برای بازگشت به مدرسه تا چندین ماه نداشتند.”

در حقیقت دخترانی که در کشورهای کم در آمد زندگی می‌کنند و کمترین مسئولیت را در قبال بحران اقلیمی امروز دارند، بیشترین آسیب را می‌بینند و از حق آموزش با کیفیت محروم می‌شوند. در حالی که آموزش یکی از مهم‌ترین ابزارها برای توانمند کردن دختران است و همین به خودی خود می‌تواند به نابرابری‌های جنسیتی بیشتری دامن بزند.

همینطور در پی آن، خطر ازدواج کودکان افزایش می‌یابد. در واقع، در این شرایط، ازدواج زودهنگام دختران به یک مکانیسم مقابله تبدیل می‌شود. به عنوان مثال، در مالاوی، شرایطی که تغییرات اقلیمی به وجود آورده، می‌تواند باعث ازدواج ۱ و نیم میلیون کودک در سال‌های آینده شود. در سراسر جهان، تصور می‌شود که حدود ۱۲ میلیون کودک بعد از افزایش بلایای طبیعی ازدواج کرده‌اند، و نشان داده شده است که بلایای مربوط به شرایط اقلیمی باعث افزایش ۲۰ تا ۳۰ درصدی قاچاق جنسی می‌شود. براساس آمارها، در استرالیا، خشونت خانگی علیه زنان پس از آتش‌سوزی‌های جنگلی که در سال‌های اخیر شدیدتر و طولانی‌تر شده‌اند، افزایش یافته است.

براساس گزارش سازمان ملل متحد، زنان حدود ۴۳ درصد از نیروی کار کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهند، اما با موانع بی شماری برای استقلال اقتصادی روبرو هستند. در واقع، زنان در نیمی از کشورهای جهان از حقوق مالکیت محروم هستند. آن‌ها همچنین ممکن است در دسترسی به بازارها برای فروش محصول خود با مشکل مواجه شوند. علاوه بر آن، زنان در جوامع روستایی معمولاً مسئول تهیه غذا، آب و سوخت هستند. بنابراین وقتی تغییرات آب‌وهوایی بر محیط‌زیست و اکوسیستم‌های ما تأثیر می‌گذارد، باعث می‌شود تا منابع تغذیه و معیشتی کاهش یابد. در این صورت زنان باید راه حل‌های جدیدی برای آنها پیدا کنند.

به عنوان مثال، در آفریقای مرکزی، جایی که ۹۰ درصد دریاچه چاد ناپدید شده، زنان برای جمع آوری آب مجبورند مسافت بیشتری را طی کنند، همین باعث می‌شود تا زمان کمتری را برای پیگیری منابع درآمدی خود داشته باشند و بیشتر از قبل استقلال اقتصادی خود را از دست بدهند.

علاوه بر آن، زنانی که مجبور به سفر برای تأمین آب و منابع سوخت هستند، در معرض مشکلات سلامتی مانند کم‌آبی، گرمازدگی و خشونت جنسی قرار می‌گیرند اما به دلیل شرایط اقتصادی خانواده، عملاً امکان مراجعه به پزشک و استفاده از خدمات درمانی را ندارند.

کاهش منابع معیشتی و عواملی مانند خشکسالی همچنین می‌تواند به رشد سازمان‌هایی که درگیر قاچاق انسان و استثمار شدید نیروی کار هستند کمک کند. در این میان باز هم زنان و گروه‌های به حاشیه رانده شده بیش از همه در برابر این نقض حقوق بشر آسیب پذیر هستند. در شمال شرقی نیجریه، گروه تروریستی بوکوحرام، زنانی را که به دلیل خشکسالی از سرزمین خود آواره شده‌اند، هدف قرار داده است.

بلایای طبیعی و نابرابری جنسیتی

البته این فقط زنان روستایی نیستند که در معرض آسیب ناشی از تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرند. به طور کلی در سطح جهان، زنان بیشتر از مردان فقر را تجربه می‌کنند و از قدرت اجتماعی و اقتصادی کمتری برخوردارند. این به معنی است که اگر بر اثر یک بلای طبیعی زیرساخت‌ها ، مشاغل و مسکن در منطقه‌ای از بین برود، زنان دیرتر و سخت‌تر می‌توانند به زندگی خود سامان دهند.

در سال ۲۰۰۵، پس از آنکه توفان کاترینا شهر نیواورلئان را در آمریکا درنوردید، یک میلیون نفر آواره شدند و در این میان زنان آفریقایی-آمریکایی از جمله بدترین آسیب‌دیدگان بودند. ژاکلین لیت، استاد مطالعات زنان و جنسیت در دانشگاه راتگرز می‌گوید “در نیواورلئان، قبل از توفان کاترینا، مادران مجرد سرپرست بیش از نیمی از خانواده‌های فقیر شهر بودند. آن‌ها برای بقای روزمره خود، به شبکه‌های اجتماعی وابسته به هم متکی بودند اما بعد از جابجایی که به دلیل توفان انجام شد، عملاً این امکان از بین رفت و زنان و فرزندانشان در معرض فقر بیشتری قرار گرفتند.”

همینطور پناهگاه‌های اضطراری که به این زنان آسیب دیده خدمات می‌رساندند، به اندازه کافی مجهز و امن نبودند، محصولات بهداشتی کافی برای زنان وجود نداشت و گزارش‌های بسیاری از جمله تجاوز جنسی پس از وقوع این توفان ثبت شد.

مارینا آندریویچ، تحلیلگر تغییرات آب و هوایی می‌گوید “شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد زنان در بسیاری از کشورها، به دلیل هنجارهای ریشه دار اجتماعی-فرهنگی در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب پذیرتر هستند، نه به این دلیل که زنان ذاتاً آسیب پذیر هستند.”

در واقع ساختارهایی جنسیتی که زنان را از “دسترسی و کنترل بر منابع، دسترسی به آموزش و اطلاعات، و حقوق برابر و دسترسی به فرآیندهای تصمیم‌گیری” محروم می‌کند و مشخص می‌کند که زنان و مردان چه کارهایی را می‌توانند انجام دهند و چه کارهایی را در یک زمینه خاص از تغییرات آب و هوایی نمی‌توانند انجام دهند. هرچند باز هم عواملی از جمله “درآمد، تحصیلات و شغل” در این زمینه تأثیر گذار هستند. این به این دلیل است که زنان بیشتر از مردان در فقر زندگی می‌کنند، و با خشونت سیستماتیکی مواجه می‌شوند که در دوره‌های بی‌ثباتی تشدید می‌شود.

 به عنوان مثال، در سال ۹۸، وقتی سیل به چند شهر شمالی ایران هجوم آورد، و باعث آوارگی چند هزار نفر شد، زنان آسیب دیده با کمبود لباس زیر و نوار بهداشتی مواجه شدند. اما این نیاز در اولویت کمک رسانی به ویژه از سمت ارگان‌های دولتی نبود. تا اینکه چند فعال حقوق زن و روزنامه نگار با استفاده از شبکه‌های اجتماعی خود درباره این نیاز نوشتند و این باعث شد که توجه مردم به این موضوع جلب شود و تا حدی این نیاز برآورده شود. یکی از دلایل بسیار مهمی که باعث نادیده گرفتن این نیاز شد، بحث حساسیت‌های جنسیتی و شرم اجتماعی‌ای است که درباره نوار بهداشتی و دوره قاعدگی وجود دارد.

یا در پی سونامی سال ۲۰۰۴ در هند، اندونزی و سریلانکا ، گزارش آکسفام نشان داد که تعداد مردان بازمانده از این حادثه طبیعی تقریباً سه برابر زنان است.

در ابتدا هیچ دلیل مشخصی برای این تفاوت میان بازماندگان پیدا نشد. اما با بررسی الگوهای اجتماعی-فرهنگی مشابه در سه کشور، این احتمال داده شد که در زمان وقوع حادثه، مردان به دلیل ساختارهای فرهنگی و اجتماعی قادر به شنا کردن بودند و توانستند تا حدی نجات پیدا کنند، اما زنان براساس همان ساختارهای فرهنگی و اجتماعی و نقش‌های جنسیتی، زمان خود را در تلاش برای مراقبت از کودکان و سایر خویشاوندان از دست دادند. بر اساس گزارش سازمان ملل، حدود ۸۰ درصد از افرادی که به دلیل بلایای طبیعی ناشی از تغییرات آب و هوایی آواره شده‌اند، زنان هستند.

حالا راه حل چیست؟

کارتینا ویلکینسونگ، نویسنده و فعال محیط زیست می‌گوید” اگر از من بپرسید جنسیت با تغییرات آب و هوایی چه ارتباطی دارد؟ می گویم گاهی اوقات ما ارزش‌هایمان را نادیده می‌گیریم. زیرا فقط در تلاش برای ساختن آینده‌ای با آلایندگی صفر نیستیم، درست است؟! در اصل ما در تلاش برای ساختن آینده‌ای هستیم که در آن بتوانیم با هم پیشرفت کنیم. به عبارت دیگر، خب علت اصلی تغییرات اقلیمی چیست؟ انتشار گازهای گلخانه‌ای! اما این سؤال برای من پیش می‌آید که چرا مهار آن انقدر سخت بوده؟ چون با سیستمی روبه رو هستیم که بسیار بر سلسله مراتب، کنترل، بهره برداری و تصمیم گیری متمرکز بوده که عمدتاً با مجموعه نسبتاً محدودی از افراد مواجه شده است. پولی که در جنبش تغییرات آب و هوایی سرمایه‌گذاری می‌شود توسط مردان سفید پوست رهبری می‌شود، مطمئناً زنان و رنگین پوستان در پشت میز مذاکره نقش مساوی با این تیم نداشته‌اند. آن‌ها نمی‌توانند کل تیم باشند! تغییرات آب و هوا برای ما یک مسئله روزمره است. و زنان باید جزئی از همه چیز باشند.”

شاید خلاصه حرف کاترینا این است که مبارزه برای تغییرات آب و هوایی مبارزه برای قدرت نیست، بلکه مبارزه برای بقاست و البته زنان نیمی از جمعیت جهان هستند. اغلب اوقات، صدای زنان در هنگام تصمیم گیری در مورد سیاست‌ها و جریان‌های مالی، خاموش می‌شود. زنان در برابر تأثیرات تغییرات آب و هوایی آسیب پذیرتر هستند نه به این دلیل که قربانی هستند، بلکه به این دلیل که هنجارها و نقش‌های جنسیتی بر همه جا تأثیر می‌گذارد، زنان کمتر به عنوان دانشمند آموزش می‌بینند یا کمتر در کمیته‌هایی که در مورد پایداری زیست محیطی تصمیم می‌گیرند، نمایندگی می‌کنند. نابرابری جنسیتی ظرفیت و پتانسیل زنان را برای بازیگری در اقدامات اقلیمی مختل می‌کند. اکنون تحقیقات جدیدی که در مجله ارتباطات طبیعت، منتشر شده نشان می‌دهد که از بین بردن شکاف‌های جنسیتی در آموزش می‌تواند به کشورها کمک کند تا بهتر با تأثیرات تغییرات آب و هوایی سازگار شوند. ما آخرین نسلی هستیم که می‌توانیم برای نجات کره زمین اقدام کنیم. دولت‌ها و سازمان‌هایی که بر تغییرات آب‌وهوایی کار می‌کنند، با به رسمیت شناختن این نابرابری گسترده، می‌توانند به تدریج به سمت مشارکت دادن صدای زنان در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی حرکت کنند. اما اگر اوضاع به همین شکل پیش رود، نه تنها اقدامات برای مبارزه با تغییرات اقلیمی با شکست مواجه می‌شود، بلکه این خطر وجود دارد که دستاوردهای کنونی برابری جنسیتی نیز از بین برود.

۱.  جزیره‌ای که اولین پناهندگان ناشی از تغییرات اقلیمی را در جهان داشت.

۲.  صندوق ملاله یک سازمان بین المللی است که از آموزش دختران حمایت می‌کند.

منابع:

1. Carbon brief (2020), Tackling gender inequality is ‘crucial’ for climate adaptation.
2. Scottish Gov Publication (2021), Gender equality and climate change: Glasgow Women’s Leadership statement.
3. Carbon brief (2021), COP26: Key outcomes agreed at the UN climate talks in Glasgow.
4. UN Woman Watch (2021), Women, Gender Equality and Climate Change.
5. The Eders (2021), Mary Robinson Speech.
6. The guardian(2021), Steven Morris, Link between equality and climate crisis overlooked, Welsh report finds.
7. The guardian(2021), Damian Carrington, Men cause more climate emissions than women, study finds.
8. The guardian(2015), Nabeelah Shabbir, Women and climate change injustice: thoughts from the Paris talks.
9. The guardian(2020), Fiona Harvey, Climate breakdown ‘is increasing violence against women’.
10. The guardian(2021), Damian Carrington, ‘World designed by men has destroyed many things,’ Cop26 warned.
11. The guardian(2021), Maria Tanyag, We need more female leaders in the fight against climate change.
12. The guardian(2020), Patricia Scotland, Women shouldering the burden of climate crisis need action, not speeches.
13. BBC (2018), Mary Halton, Climate change ‘impacts women more than men’.
14. MalalaFund (2021), GirlsEducation_ClimateReport.
15. The New York Times(2021), Lauren Jackson The Climate Crisis Is Worse for Women. Here’s Why.
16. The New York Times(2017), Alina Tugend, Women’s Crucial Role in Combating Climate Change.
17. The New York Times(2021), Sarah Trent, Another Challenge for Conservation Efforts: Gender Inequity.
18. Global Citizen (2021)Joe McCarthy, Understanding Why Climate Change Impacts Women More Than Men.