مشاغل خانگی به مثابه استراتژی بقای زنان

طاهره جورکش *

کانون زنان ایرانی

در زمان کرونا بسیاری از شغل‌ها معنا و مفهوم خود را از دست دادند و برخی از مشاغلی که در گذشته کمتر مورد توجه قرار می‌گرفتند معنا و مفهوم تازه‌ای به خود گرفتند و توجه بسیاری از افراد جامعه را به خود جلب  کردند. مشاغلی که در گذشته کمتر شناخته شده‌ بود به یکباره مورد توجه قرار گرفت و  تغییر سبک زندگی افراد باعث شد نوع خرید و فروش هم شکلی متفاوت به خود بگیرد، شکلی که کمتر کسی آن را تجربه کرده بود. افراد زیادی ترجیح دادند به صورت مجازی و آنلاین و یا از افرادی که نسبت به آنها شناخت کافی دارند خرید کنند.

 وضعیت زنان دارای مهارت که در خانه کسب درآمد می‌کنند هم بسیار تحت تاثیر همین موضوع قرار گرفت. به ویژه زنانی که هیچگونه ارتباط و مهارتی برای فروش محصولات خود به صورت مجازی نداشتند. آنها بیشترین آسیب را دیدند، زنان بی‌سرپرست، بدسرپرست و میانسالی که در زمان کرونا مشتریان خود را از دست دادند و یا راه‌های دسترسی به بازار فروش برای آنها دشوار شد همچنین زنانی که دسترسی به گوشی هوشمند ندارند و یا مهارت استفاده از آن را فرا نگرفتند.

خانم جعفری که ۶۰ سال سن دارد با ناراحتی می‌گوید: در زمان کرونا چون دسترسی به گوشی هوشمند نداشتم و کلا بلد هم نیستم باهاش کار کنم خیلی از مشتریام رو از دست دادم و خیلی از جنسایی که با دست درست کرده بودم روی دستم مونده. راستش خیلی از افراد دیگه حاضر نیستن برای خرید هر محصولی از خونه بیرون بیان و ترجیح میدن به صورت آنلاین خرید کنند.

 خانم امامی ۵۰ سال سن دارد و زن سرپرست خانوار است و از پدر و مادرش مراقبت می‌‌‌کند. او که  خرج زندگی‌اش را از راه دوخت پارچه‌های تکه دوزی می‌گذراند، می‌گوید: من زمان کافی برای آماده کردن کیسه‌های تزئینی دارم اما نمی‌تونم مشتری برای محصولم پیدا کنم و الان کلی جنس دارم که مشتری نداره و همینجوری افتادن گوشه‌ی خونه. او می‌گوید: حدود یک ساعت دوخت هر یک از پارچه‌ها طول می‌کشه و همین باعث شده گردن درد شدید بگیرم و حتی بعضی وقت‌ها هم سر انگشتان دستم به قدری بی‌حس می‌شه که می‌ترسم.  

خانم احمدی که ۵۵ سال سن و همسرش نقص جسمانی دارد در خانه محصولات ارگانیک می‌فروشد و می‌گوید: بسیاری از مشتریام رو از دست دادم چون تو زمان کرونا مردم مواد خوراکی ای رو بیشتر می‌خرن که بسته‌بندی‌ با کیفیت‌تری داشته باشه. الانم بسیاری از عرقیجات و یا محصولاتی که خودم درست می‌کنم دیگه قابل استفاده نیست.

خانم جلالی که ۲۷ سال سن دارد و قاب‌های زیبایی را با قلاب بافی درست می‌کند می‌گوید با اینکه خیلی دوست دارم در بیرون از خونه کار کنم اما همسرم اجازه‌ی بیرون کار کردن رو نمی‌ده و من چون بعد از زایمان فرزند اول بسیار افسرده و منزوی شدم ترجیح دادم کاری برای خودم در خونه دست و پا کنم که هم حوصلم سر نره و هم از طریق اون پولی در بیارم و دستم تو جیب خودم باشه.

اینها تنها گوشه‌هایی از درد دلهای زنان صاحب مشاغل خانگی در محلات اوین و درکه است، اما بنابر تجاربی که در محلات حسن آباد زرگنده ، درب دوم و قیطریه و پروژه مشاغل خانگی و بازار آنلاین در انجمن دیده بان مدنی یکشهر داشته‌ام، مسائل مشابهی مطرح می‌شوند.

مشاغل خانگی و بی مهریِ بخش عمومی

فارغ از موضوع کرونا مشاغل خانگی زنان در ایران تحت تاثیر عوامل بسیار زیادی قرار دارد و زمانی مشکلات و مسائل زنان دارای مشاغل خانگی با بحران جدی رو‌به‌رو می‌شود که شهرداری در لایحه برنامه جامع و هماهنگ به منظور کاهش تخلفات ساختمانی درخواست لغو قانون حمایت و ساماندهی از مشاغل خانگی را ارائه داده است. دقیقا زمانی که زنان نیاز به حمایت، ساماندهی و توجه جدی از سوی دولت به ویژه شهرداری دارند، لغو قانون حمایت از مشاغل خانگی مطرح شده است. این امر نه تنها موجب افزایش بیکاری آنها می‌شود بلکه باعث عدم استقلال زنان و  وابستگی اقتصادی هرچه بیشتر زنان به مردان می‌شود و از همه مهمتر شاهد زنانه‌تر شدن فقر خواهیم شد. دولت آمار دقیقی از زنان دارای مشاغل خانگی ندارد و سامانه‌‌ی مشخصی هم  برای شناسایی درست زنان دارای مشاغل خانگی وجود ندارد. هیچوقت زنان دارای مشاغل خانگی و اینترنتی به رسمیت شناخته نشدند و با فیلتر شدن هر یک از شبکه‌های مجازی که چندی نیز هست زمزمه‌های فیلترینگ اینستاگرام به گوش می‌رسد، ممکن است زنان بسیار زیادی که از طریق فضای مجازی کسب درآمد می‌کنند شغل خود را از دست بدهند و برای همیشه از بازار کار کنار گذاشته شوند.

تا قبل از مطرح شدن لغو قانون حمایت و ساماندهی مشاغل خانگی نیز شهرداری و دولت توجه چندان جدی به زنان دارای مشاغل خانگی نداشتند و حمایت چندانی از آنها نمی‌کردند. زنان دارای مشاغل خانگی هرگز بیمه نشدند و برنامه‌ و طرح‌هایی که تا به امروز شهرداری به منظور حمایت از زنان دارای مشاغل خانگی برگزار کرده است نه تنها جنبه‌ی حمایتی نداشته بلکه بیشتر جنبه‌ی نمایشی داشته است. کلاس‌های آموزشی که شهرداری برای زنان دارای  مشاغل خانگی برگزار می‌کند از کیفیت بسیار پایینی برخوردار است. این کلاس‎ها بدون هیچگونه نیازسنجی برگزار می‌‌شود. اگر هم برنامه‌ای به منظور حمایت از زنان دارای مشاغل خانگی از سوی شهرداری در محله و یا شهرها ارائه شود مانند برگزاری بازارچه به منظور فروش محصولات زنان دارای مشاغل خانگی، بدون اینکه بودجه و شناخت کافی داشته باشند با بی‌برنامگی کامل برگزار می‌شود. سرای محلات نیز به جای تلاش و توجه به توانمندسازی زنان، در فکر بیشینه سازی سود از فضاهای سرا هستند و رویه‌ای کاسب‌کارانه پیشه کرده‌اند و همینطور تضعیف مراکز مهارت آموزی کوثر و مراکز کارآفرینی و انحلال ستاد توانمندسازی شهرداری در این دوره نشان می‌دهد که بخش عمومی هیچ ‌وقت دغدغه‌ی توانمندسازی اقتصادی زنان و حمایت از مشاغل خانگی زنان را نداشته است.

علاوه بر عدم حمایت دولت از زنان دارای مشاغل خانگی، بسیاری از این زنان به لحاظ فرهنگی و اقتصادی امکان حضور در فضای  عمومی به منظور اشتغال و کسب درآمد را ندارند. بسیاری از آنها پدر، همسر و یا برادری دارند که به آنها اجازه‌ی کار در بیرون از خانه را نمی‌دهند و ترجیح می‌دهند زنان در خانه بمانند و به وظایف همسری، مادری و نظافت و آشپزی و نگهداری از فرزندان بپردازند. همین امر خود باعث می‌شود حضور زنان در بسیاری از مشاغلی که لازمه‌ی آن حضور در فضای عمومی است کمرنگ شود. اما زنان بسیار زیادی در برابر این باور غلط مقاومت کردند و سعی کردند در خانه  از طریق مهارت و توانایی‌هایی که دارند  به ویژه در زمان کرونا کسب درآمد کنند و بااینکه این کار برای آنها بسیار سخت و دشوار است اما حاضر نیستند در خانه بمانند و درآمدی نداشته باشند و از نظر اقتصادی مستقل نباشند. عمده‌ترین مشکلاتی که زنان دارای مشاغل خانگی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند این است که آنها با کمبود فضای مناسب برای نگهداری از محصولات تولید شده‌‌ی خود رو‌به‌رو هستند، به ویژه زنانی که محصولات خوراکی تولید می‌کنند و مجبورند بخشی از خانه و یا آشپزخانه را به فضای کارشان اختصاص دهند، همچنین به دلیل اینکه در خانه کار می‌کنند مرز مشخصی بین کارهای خانه و شغلشان وجود ندارد و حضورشان در خانه باعث ایجاد توقع خانواده به منظور انجام کارهای خانه شده است. از دیگر مشکلات آنها عدم دسترسی به بازار فروش است که این مساله برای زنانی دارای مشاغل اینترنتی که در خانه کار می‌کنند هم وجود دارد و برای دیده شدن محصولاتشان در فضای مجازی و جذب افراد و یا همان فالوور بیشتر نیاز به بودجه کافی برای هزینه‌ی تبلیغ پیج خود دارند.

تا زمانی که دولت زنانی را که دارای مشاغل خانگی هستند و از این راه کسب درآمد می‌کنند به رسمیت نشناسد، از آنها حمایت نکند و برای آنها بیمه در نظر نگیرد، وضعیت زندگی و امرار معاش این زنان با مشکلات جدی رو‌به‌رو خواهد بود.

* پژوهشگر و تسهیلگر اجتماعی